Iktusa - Gomendioak
Etxera desgaitasun batekin itzultzea
Oso garrantzitsua da zaintzaileak pazientea behar baino gehiago ez babestea, eta egin ezin dituen gauzetan bakarrik laguntzea. Pazientea zenbat eta gehiago saiatu eguneroko bizitzako oinarrizko jarduerak egiten, orduan eta gehiago estimulatuko dugu haren autonomia pertsonala.
Gomendioak
Norberaren burua egunero garbitu behar da. Azala behar bezala garbitzea garrantzitsua da, bereziki, txizari edo kaka egiteari eutsi ezin diotenen kasuan. Batzuetan, eta bereziki lehenengo egunetan, litekeena da pazientea gai ez izatea pixa eta eginkariak kontrolatzeko. Hala ere, kasu gehienetan, behin-behineko arazoa izaten da.
Garrantzitsua da gogoratzea bainugela dela etxean istripu gehiena gertatzen diren lekuetako bat.
Gomendioak:
- Otordu bakoitzaren ondoren, garbitu hortzak.
- Pazienteak inkontinentziarik ez badu, pixoihalik ez erabiltzea da onena.
- Azala behar bezala lehortu behar da tolesturetan eta oinetako behatzetan.
- Jarri krema lehortu ondoren.
- Kolonia-urak ez erabili gehiegi, azala lehortzen baitute.
- Bizarra kentzeko makinarekin seguruago mozten da bizarra.
- Azazkalak moztu aurretik, oinak uretan beratu. (Aldian behin, podologoarengana joan).
Mugikortasun gutxi eta minusbaliotasun handia duten pazienteetan, arreta handia jarri behar zaio oheko jarrerari, zarakarrik ez ateratzeko. Txandaka, gorputz-jarrera aldatzea komeni da (ahoz gora, alde batera eta beste aldera, 3-4 ordu bakoitzeko).
Arreta handiagoa jarri behar zaie zarakarrak ateratzeko arrisku handiagoa duten larruazal-eremuei, hau da, bermatze-eremuei (sakroa, aldakak, orpoak, ukondoak, etab.). Krema hidratatzailearekin, gorputz osoan zirkulu-forman masajeak ematea gomendatzen da. Zarakarren kontrako koltxoiak ere erabilgarriak izaten dira.
Artikulazioen zurruntasuna prebenitzeko, iktusak kaltetutako gorputz-adarretako artikulazioak egunean zenbait aldiz mugitu behar dira, senide batek lagunduta edo pazienteak bere kabuz.
Pazienteak ez badu gurpil-aulkirik behar, hobe da aulki altuak erabiltzea, bi oinak lurrean jartzen uzten dutenak eta beso-euskarriak dituztenak. Errazagoa da orpoak lurrean jartzen laguntzen duen aulki bat edukitzea, eskuekin beso-euskarrietan indarra egiteko.
Sorbaldako minik ez izateko, ezinbestekoa da kaltetutako goiko gorputz-adarra jarrera egokian edukitzea. Gogoan izan beti kaltetutako gorputz-adarra “mimatu” egin behar dela, eta ez dela indarrez tiratu behar edo mugimendu traumatikorik egin behar.
Sorbaldako mina prebenitzeko, artikulazioa mugitu egin behar da aldian behin, eta goiko gorputz-adarrak muskulu-jarduerarik ez badu, besoa zintzilik gera ez dadin saiatu behar da. Garrantzitsua da besaurrea azaleraren batean bermatzea (adibidez, burko batean edo taula batean) eta eskua irekita eta pixka bat goratuta edukitzea (argazkia) pazientea eserita dagoenean. Min handia baduzu, medikuari galdetu behar diozu, diagnostiko eta tratamendu egokiak egin ditzan.
Hemiplegia kasuan oheko jarrera egokia:
- Pazientea ahoz gora etzanda dagoenean, jarri burko bat besoaren azpian —sorbalda ere hartzen duela—, goiko gorputz-adarra pixka bat bereizita, hedatuta eta esku-ahurra irekita dagoela.
- Pazientea bere gorputzaren alde osasuntsuaren aldera etzanda dagoenean, jarri burko tolestu bat aurrean, kaltetutako besoak hura besarka dezan.
- Pazientea kaltetutako aldera etzanda dagoenean, jarri gorputz-adarra zabalduta —argazkian bezala—, omoplatoa burkoan bermatuta dagoela. Sorbaldan mina izanez gero, ez etzan alde horretara.
Si el/la paciente utiliza silla de ruedas, las transferencias se refieren al paso de la cama a la silla de ruedas, o de la silla de ruedas al WC y a la inversa (ver vídeos). Para realizarlas con más seguridad, las superficies deben estar a la misma altura y muy próximas entre sí:
- La cama debe estar a una altura adecuada, para facilitar el traslado a la silla de ruedas. Siempre que sea posible colocaremos una cama regulable en altura para facilitar la transferencia a la silla de ruedas. Generalmente la altura del asiento de la silla está a 50 cm.
- Entre la cama y la pared es conveniente que exista un espacio de por lo menos 80 cm (óptimo 100 cm) para realizar las transferencias.
Si el/la paciente necesita ayuda de otra persona para realizar la transferencia, es recomendable para el/la cuidador/a:
- Mientras movilice al/la paciente, concéntrese en la actividad; tómese su tiempo.
- Evite movimientos bruscos.
- Coloque al/la paciente lo más cerca posible de usted, así no sobrecarga su espalda.
- No tire del/a paciente, haga contrapeso con su cuerpo.
- Coloque sus pies separados y las rodillas semiflexionadas para aumentar el equilibrio.
- En los giros, mueva las piernas y no la cintura.
- Siempre que sea posible, mantenga la columna recta.
Pazienteak gurbil-aulkia erabiltzen badu, lekualdaketa deitzen zaio ohetik gurpil-aulkira edo gurpil-aulkitik komunera —eta alderantziz— pasatzeari (ikus bideoak).Pauso horiek seguruago emateko, azalerek altuera berean egon behar dute, eta elkarrengandik oso hurbil:
- Oheak altuera egokia izan behar du, gurpil-aulkira errazago pasatu ahal izateko. Ahal den neurrian, altuera erregulatzeko aukera duen ohe bat erabiliko dugu, pazientea gurpil-aulkira errazago pasatzeko. Normalean, gurpil-aulkiaren eserlekuak 50 cm-ko altuera izaten du.
- Ohearen eta paretaren artean gutxienez 80 cm-ko espazioa egotea komeni da (100 cm da egokiena) lekualdaketak egin ahal izateko.
Pazienteak lekualdatzea egiteko beste pertsona baten laguntza behar badu, zaintzailearentzako gomendagarria da:
- Pazientea mugitzean, kontzentratu egiten ari zaren horretan, eta hartu behar duzun denbora.
- Ez egin mugimendu zakarrik.
- Jarri pazientea zuregandik ahalik eta hurbilen, bizkarra neurriz gain ez kargatzeko.
- Ez tira egin pazienteari; egin kontrapisua zure gorputzarekin.
- Orekari hobeto eusteko, jarri zure oinak bereizita eta belaunak erditolestuta.
- Biraketak egitean, mugitu hankak, eta ez gerria.
- Ahal duzun neurrian, bizkarrezurra zuzen mantendu
Pertsonaren autonomia bultzatu behar denez, pazientea bakarrik jantz dadin saiatu behar da, eta egin ezin duen hartan bakarrik lagundu behar zaio. Gomendio hauetako batzuk erabilgarriak izan daitezke:
- Arropa guztia erabilera-ordenaren arabera antolatuta eta kokatuta eduki, errazago jantzi ahal izateko.
- Kaltetutako gorputz-adarretik janzten hasi, eta, eranztean, alderantziz egin: lehenengo, beso eta hanka osasuntsuko arropa kendu.
- Hasieran, hobe da jantzi praktiko eta lasaiak erabiltzea; esaterako, kirol-arropa (gerrian zinta elastikoak edo belkroa dutenak...).
- Janztean eta eranztean, hobe da pazientea eserita egotea. Beharrezkoa izanez gero, pazienteari heldu (ez erortzeko edo mugitzen laguntzeko).
- Arropa erosoa erabili behar da, eta, ahal izanez gero, estua, estropezu ez egiteko edo ez katigatzeko.
- Zapata erosoak eta itxiak erabili behar dira, oina ondo eutsita geratzeko, eta zoru ez-labaingarria edo zimurtsua izan behar dute.
- Oinetakoak sartzekoak helduleku luzekoak badira, errazago janzten dira zapatak.
Iktus bat izan duten pazienteen laurdenak-edo komunikatzeko arazoak (hainbat mailatakoak) edo afasia izan ohi du.
Oso garrantzitsua da pazienteak iktusaren ondoren berriz erabiltzea betaurrekoak, audifonoak eta hortzordeak, behar izanez gero.
Zer ez da egin behar?
- Pazienteari azkar hitz egin.
- Giro zaratatsu batean edo batek baino gehiagok aldi berean hitz egin.
- Oihuka edo haserre hitz egin.
- Ulertuko bagenio bezala jokatu.
- Pazienteari buruz hitz egin, egongo ez balitz bezala.
- Pazientea modu autoritarioan edo haur bat balitz bezala tratatu.
- Bakartu, lagunekin duen harremana galdu eta aisialdiko beste jarduera batzuk egiteari utzi.
- Haren benetako gaitasunak gainditzen dituzten helburuak jarri.
- Pazientea nekatu, komunikazio-ariketa luzeegiak edo zailak eginaraziz.
- Hitz egiteko arazoa dementzia batekin nahastu. Pazienteak komunikatzeko zailtasuna du; ez du adimen-arazorik.
Nola hitz egin pazienteari?
- Mantso eta ondo ahoskatuz.
- Esaldi sinpleak, laburrak eta argiak erabili, ideia bakar bat adierazten dutenak.
- Aurrez aurre.
- Esaldiekin batera, keinu sinpleak egin.
- Izendatutako objektuak seinalatu, edo ekintzak mimika bidez imitatu.
- Komunikatzeko egiten duen ahalegina aitortu, nahiz eta akatsak egin.
- Batzuetan, eskua emanez edo laztan bat eginez bakarrik helaraz daiteke onespena.
- Pazienteak ezagutzen dituen esamolde edo hitzak erabili.
- Erantzun-aukera gutxi dituzten edo “bai” edo “ez” erantzun daitezkeen galderak egin.
- Hobe da pazienteari zer nahi duen galdetzea, asmatzen saiatzea baino.
- Lehenengo letra esateak hitz osoa ahoskatzen lagundu diezaioke.
- Abesti ezagunak kantatu, zenbakiak zenbatu.
- Hilabeteak edo asteko egunak banan-banan aipatu, etab.
- Elkarrizketa bat izan, argazkiak dituzten aldizkariak eta haien azalpenak gainetik irakurri.
- Familiako argazkiei eta leku ezagunei buruz hitz egin.
- Aurpegiko eta ahoko organoekin (ezpainak, mihia, baraila) ariketak egin: musu eman, txistu egin, irribarre egin, putz egin, etab.
Iktus bat izan duten pazienteen erdiak baino gehiagok elikagaiak eta likidoak irensteko zailtasuna izaten du lehenengo egunetan. Horri disfagia esaten zaio, eta, normalean, lehenengo asteetan konpondu ohi da arazoa. Hala eta guztiz ere, gutxi gorabehera kasuen % 15ean disfagia horrek iraun egiten du gaixotasunaren ondorio gisa.
Gomendioak:
- Inoiz ere ez jan etzanda!
- Eser zaitez jarrera erosoan, bizkarra zuzen duzula (ohean baldin bazaude, tentetu 80 eta 90º artean).
- Burua aurrerantz jarri. Lepoa makurtu irentsi bitartean.
- Ez joan ohera jan eta berehala (itxaron 30 minutu, gutxienez).
- Logura bazara edo oso nekatuta bazaude, ez jan; hobe da itxarotea. Segurtasunez jateko, oso esna eta soina altxatuta egon behar duzu.
- Kantitate txikiak hartu (hobe koilaratxo bat erabiltzen baduzu). Ez erabili lastotxorik likidoak edateko.
- Hurrengo koilaratxokada hartu baino lehen, itxaron ahoa hutsik izan arte.
- Jaten duzun bitartean, ez hitz egin.
- Alde osasuntsutik jan.
- Aurkeztu janaria ahalik eta modurik erakargarrienean, dieta monotonoa ez izateko. Janari hotzek eta zapore garratzekoek jateko gogoa pizten dute.
- Otordu bakoitzaren ondoren, hortzak garbitu.
- Pazientzia izan.Hartu denbora jateko; ez ibili presaka.
- Ingurune lasaia bila ezazu. Saihestu arreta galaraz dezaketen gauzak, telebista esaterako.
- Edan edo jatean kontrako eztarritik sartu edo eztula egiten baduzu, medikuari galdetu. Baliteke likidoen trinkotasuna aldatu behar izatea, lodigarrien bidez. Hau da, elikagai solidoak mamurtu (haragia, arraina, arrautzak), lehenengo platerekin purea eginez, eta, pixkanaka, pazientea hobera egiten doan neurrian, beste ehundura bateko elikagaiak erabili.
- Janaria kontrako eztarrira joanez gero, ez behartu jaten jarraitzera, eta medikuari galdetu.
Zein elikagai saihestu:
- Pikorrak, hezurtxoak, hezurrak, azalak.
- Elikagai haritsu edo izpitsuak: anana, zainzuriak, letxugaren hosto sendoak.
- Elikagai itsaskorrak: gaztatxoak, platanoa, gozoki mastekagarriak edo toffe gozokiak.
- Elikagai gogorrak: fruitu lehorrak, zereal-ogiak.
- Elikagai lehorrak edo xehatzen direnak: magdalenak, ogi txigortua, Maria-motako galletak, Chips-erako patatak, ogi-azala.
- Kosk egitean edo zanpatzean ura edo zukua ateratzen zaien elikagaiak: laranjak.
- Ehundura bikoitzeko jakiak: pasta-zopa, esnea ogiarekin edo muesliarekin, etab.
- Pureek ehundura homogeneoa izan behar dute, eta paziente bakoitzera egokitu behar dira. Irabiagailuarekin egitea gomendatzen da.
Disfagia duten pazienteentzako errezeta-liburua
Pazientea ahotik elikatu ezin bada, posible da zunda nasogastriko bat behar izatea. Kasu horretan, gomendagarria da:
- Elikagaiak pasatzen ari direnean, pazienteak eserita edo erdieserita egon behar du.
- Zunda buxatzen bada, buxadura kentzen saiatu, ur epelarekin edo kola-freskagarriekin. Arazoak irauten badu, osasun-zentrora jo.
- Erabiltzen ez denean, zundaren tapoia itxita mantendu.
- Zundak sudurrean duen euskailua maiz aldatu behar da. Zunda sudurraren mailan markatu behar da, irtenez gero kontrolatu ahal izateko.
- Ez ahaztu ahoko higienea garrantzitsua dela.
- Sudurzuloak ere egunero garbitu behar dira, eta zunda sudurraren leku desberdin batean bermatu behar da egunero, zauririk ez egiteko.
Gastrostomia duten pazienteetan, egunero urarekin eta xaboiarekin garbitu behar dira zundaren inguruko larruazala, zunda bera eta konexioak. Gaza batzuk jartzea eta esparatrapu leun batekin estaltzea komeni da, eta esparatrapua eta zundaren lokailua egunero aldatzea.
Garrantzitsua da pazienteak nola sentitzen den esatea. Ez da beharrezkoa depresioaren kontrako tratamendurik hartzea —eta ez da hartu behar—, baina gogo-aldarte motela aldatzen ez bada, medikuak aztertzea komeni da, eta hark esango du depresioaren kontrako tratamendua behar den.
Iktus bat izan ondoren ager daitezkeen arazo kognitiboak (arretarekin, ulermenarekin, oroimenarekin… lotutakoak) hobetu egin daitezke denborarekin, baina, irauten badute, lehen mailako arretako medikuari galdetzea komeni da.
Nola lagundu diezaiokegu pazienteari?
- Jarri pazienteak kaltetua duen gorputzaren aldean hura estimulatzeko, eta atsedenaldiak egin, neka ez dadin.
- Erabili ordularia eta egutegia.
- Jarri irratia eta telebista, Irakur iezaiozu egunkaria.
- Elkarrizketetan parte har dezan bultzatu.
- Jarri gustuko duen musika.
- Erabili argazki-albumak senide eta lagunen irudiak seinala eta izenda ditzan, edo, besterik gabe, haien aurrean erreakziona dezan.
- Pazientearekin eskuzko jarduerak egin: puzzle errazak, aparatuak muntatu/desmuntatu, margotu eta idatzi.
- Erabili mahai-jokoak.
Ohikoa da iktusaren ondorioz minusbaliotasuna duen pertsonaren beharretara etxea egokitu behar izatea; batez ere, pazienteak gurpil-aulkia behar badu. Egokitzapen horiek gomendagarriak dira pazientearen erosotasun eta segurtasunerako.
Etxerako gomendio orokorrak:
- Kendu lurretik erorketak edo kolpeak eragin ditzakeen elementu oro (aske dauden kableak eta objektu txikiak).
- Estropezurik ez egiteko, kendu alfonbrak lurretik.
- Ez ezkoztatu lurra, eta ez erabili lurra irristakor egiten duen garbiketa-produkturik.
- Goiko gorputz-adarrak erabiltzeko moduan dituzten pazienteetan, baliagarria izan daiteke trapezio edo triangelu bat jartzea, ohean mugitzen laguntzeko.
- Ohe elektriko berezi batzuk aginte txiki batekin mugiarazten dira, eta altuera erregulatzeko eta oheburukoa edo hankak goratzeko aukera ematen dute.
- Ateek nahikoa zabalak (gutxienez, 80 cm) eta irekitzeko errazak izan behar dute (hobe da kanporantz irekitzea eta 90º-tik gorako irekitze-angelua izatea).
- Telefonoa gertu eduki. Larrialdiren bat izanez gero, gogoratu 112 zenbakia.
Batzuetan, bainugela aldatu egin behar da, eta leku seguru bihurtu. Barrak jartzea oso lagungarria izaten da, pazienteari gurpil-aulkitik altxatzen eta, ondoren, komun-ontzian esertzen laguntzen baitiote. Gurpil-aulkia erabiltzen badu, konketak ez du oinarririk izan behar, konketara hurbildu ahal izateko.
- Bainugelaren eta komunaren inguruan barandak jarri.
- Pazientea modu seguruan zutik egon ezin bada, hobe da dutxaren barruan plastikozko aulki bat jartzea.
- Bainuontzian sartzeko, erabili taula bat, lekualdaketa eserita egin ahal izateko.
- Bainuontzian edo dutxan goma babesle bat jarri.
- Irtetean ez irristatzeko, bainugelako alfonbra edo eskuoihal lodi bat erabili.
Oso garrantzitsua da iktusaren aurretik zenituen familiako eta gizarteko harremanei eustea. Ez zaitez bakartu. Partekatu zaintzaile-lana beste senide edo pertsona batekin, eta, beharrezkoa bada, eskatu laguntza.
Zaintzailea bazara, batzuetan hala esango duzu: “Nahikoa da! Niretzako denbora behar dut”. Harreman sozialak izateak aldarte onean egoten eta mendekotasuna duen senidea zaintzeak dakarren gainkarga hobeto eramaten laguntzen du.
Hartu ariketa fisikoa egiteko ohitura (adibidez, oinez erritmo onean ibiltzera atera), eta norbaitek laguntze badizu, hobe. Seguru hobeto sentituko zarela.
Mantendu harreman estua zure inguruko gizarte-langilearekin. Izan ditzakezuen laguntzei buruzko informazioa emango dizu. Oso gomendagarria da pazienteen eta senideen elkarteetan aktiboki parte hartzea. Senide-elkarteek lan handia egiten dute pazienteei eta zaintzaileei laguntza, informazioa eta aholkuak ematen.
Azken aldaketako data: